Elke patiënt krijgt zijn eigen medicijn dankzij databank

In een laboratorium in Amsterdam wordt voor het eerst op grote schaal DNA van kankerpatiënten verzameld. Het doel: leren van succesvolle behandelingen. Wereldwijd kijken artsen mee.

Bron: AD

“We weten niet altijd waarom het bij de ene patiënt fantas­tisch resultaat heeft en bij de andere niet”: Emile Voest, internist-oncoloog Antoni van Leeuwenhoek

Nog te vaak staan artsen voor het raadsel: twee patiënten hebben dezelfde soort kanker, maar reageren totaal verschillend op de behandeling. Bij de één slinkt de tumor als sneeuw voor de zon, bij de ander gebeurt er amper wat. Een nieuwe landelijke ‘bank’ waar DNA van duizenden kankerpatiënten wordt verzameld, moet helpen een behandeling op maat te vinden.

De DNA-bank is een initiatief van vooraanstaande artsen en wetenschappers, onder wie Robbert Dijkgraaf, hoogleraar aan de UvA en directeur van het Princeton Institute for Advanced Study in Amerika. Zij gaven maandag het startsein van de stichting, genaamd Hartwig Medical Foundation, dat samenwerkt met de helft van de ziekenhuizen in Nederland.

Later dit jaar moeten alle ziekenhuizen in het land volgen. Het is voor het eerst dat in Nederland op zo’n grote schaal wordt samengewerkt tussen ziekenhuizen, onderzoekers en patiënten. Wereldwijd zijn er soortgelijke DNA-banken, maar de resultaten worden zelden gedeeld tussen onderzoekers.

Bloed

Kankerpatiënten die van hun arts het bericht krijgen dat zij uitgezaaide kanker hebben, worden vanaf nu gevraagd hun DNA af te staan. Nog vóór de behandeling begint, geven de deelnemers een buisje bloed af. Ook wordt met een naald een hapje uit het tumorweefsel genomen, een zogenaamd biopt. Dit belandt in een van de tien brommende witte kasten in het Science Park. Hier staat de meest geavanceerde apparatuur ter wereld, 10,8 miljoen euro waard, en maar op zo’n twintig plekken ter wereld te vinden. Onder wetenschappers staat de techniek ook wel bekend als de rolls-royce.

Vier dagen lang ratelen de machines met als resultaat: een geanonimiseerde  analyse van het DNA van één kankerpatiënt. Ter vergelijking: dit is evenveel data als op een laptop past. Slimme robots zorgen dat het DNA niet kan worden verwisseld. Binnen enkele jaren zijn er zo’n 7000 kankerprofielen in de computer opgeslagen.

Patronen

,,Het uiteindelijke doel is: een patiënt heeft kanker, we nemen een biopt af en weten welke behandeling hij nodig heeft. Nu is het nog zo dat gemiddeld vijftig procent van de chemo’s niet aanslaat en we weten niet altijd waarom het bij de ene patiënt fantastisch resultaat heeft en bij de andere niet,” zegt Emile Voest, internist-oncoloog in het Antoni van Leeuwenhoek en lid van Raad van Toezicht van de DNA-bank.

Op dit moment worden de resultaten al teruggestuurd naar dokters en ziekenhuizen, maar voorlopig kunnen zij daar nog weinig mee, zegt Voest. Er is enorm veel data nodig om patronen te kunnen ontdekken tussen specifieke kenmerken van tumoren. ,,Pas de volgende generatie kankerpatiënten zal hier baat bij hebben. Er is helaas geen snelle oplossing voor kanker.” Robbert Dijkgraaf vult aan: ,,Het is als een foto die langzaam in focus komt. Bit voor bit.”

“We denken vaak dat Nederland een klein landje is, maar in de wetenschap zijn we groot: Robbert Dijkgraaf, hoogleraar UvA

Sommige gevallen

In sommige gevallen kan de DNA-bank op kortere termijn wel tot succes leiden, bijvoorbeeld wanneer de resultaten in klinische studies worden gebruikt. Maar ook die studies vergen vaak jaren tijd.
Borstkankerpatiënt Ida Goede (57) is één van de ambassadeurs van de stichting. Zij geeft onder meer voorlichting aan artsen over de DNA-bank.

Zij merkte in de afgelopen maanden dat zij vaak schroom hebben om de patiënt te vragen of zij willen deelnemen. Weer een naald in hen, en waarschijnlijk niks aan de resultaten. Maar, volgens Goede vinden, patiënten het juist fijn om iets te kunnen doen voor toekomstige lotgenoten. ,,Moet je eens voorstellen dat je in één keer de goede behandeling krijgt.”

Ze zucht onhoorbaar en denkt terug aan de ellendige vier jaar die achter haar liggen. Ze kreeg vier verschillende chemo’s, operaties, bestralingen en een hormoonbehandeling. ,,Op de derde dag na de chemo zat ik huilend op de wc, zo godvergeten ziek. Dat is amper te beschrijven. Ik zou willen dat al die verschillende behandelingen niet nodig waren geweest.”

4000 dollar

Het uitlezen van DNA kost 4000 dollar per persoon, maar stellen de oprichters, dit geld betaalt zich terug, wanneer direct de beste behandeling kan worden gekozen.

De oprichting van de databank brengt ook een ethische discussie met zich mee. Wat doe je wanneer het DNA ook andere ziektes uitwijst, bijvoorbeeld een erfelijke vorm van kanker, diabetes of alzheimer. Voest: ,,Wanneer er uit de resultaten blijkt dat de patiënt twintig procent kans heeft op diabetes, zou je nog kunnen zeggen: ik pas mijn lifestyle aan. Maar wat als je twintig procent kans maakt op Alzheimer? Wat moet je daarmee? Hoe beïnvloedt deze informatie je leven?”

Gedacht wordt aan een aantal keuzes die de patiënt vooraf krijgt voorgelegd, zoals alle informatie prijsgeven, enkel alarmeren wanneer er daadwerkelijk een behandeling voor de ziekte is, of de kinderen informeren wanneer de patiënt is overleden.
 
Dijkgraaf, die in de Raad van Toezicht deelneemt, houdt zich normaal gesproken bezig met heel andere onderzoeken, zoals de deeltjesfysica, maar verbond bewust zijn naam aan deze DNA-bank. ,,Hier worden de grenzen van kennis verlegd. We denken vaak dat Nederland een klein landje is, maar in de wetenschap zijn we groot.”