Oog voor de ethische aspecten van het delen van data 

Eline Bunnik is universitair hoofddocent bij de afdeling medische ethiek, filosofie en geschiedenis van de geneeskunde aan het Erasmus MC in Rotterdam. Een ideale achtergrond voor lidmaatschap van de Data Access Board (DAB) van Hartwig Medical Foundation. Die rol vervult ze nu sinds twee jaar. 

Door Frank van Wijck, wetenschapsjournalist 

Dat Hartwig Medical Foundation Bunnik twee jaar geleden benaderde om lid te worden van de DAB is gelet op haar CV geen verrassing. Genetica was al jaren een belangrijk aandachtsgebied voor haar en ze promoveerde op een proefschrift over de ethiek van nieuwe genoomtechnologie. “Vanaf die tijd hield ik mij intensief bezig met ethische onderwerpen in de zorg, vooral op het gebied van genetica”, vertelt ze. “Ik zag Hartwig Medical Foundation direct als een interessante groep, die het bruikbaar maken van genetica voor oncologie een enorme impuls geeft.” 

In de DAB zag Bunnik dus een duidelijke rol weggelegd voor zichzelf. “De DAB richt zich als onafhankelijke board op het verantwoord openstellen van de database met genetische en klinische data van patiënten”, vertelt ze. “Het delen van deze data en tegelijkertijd de belangen en privacy beschermen van de patiënten sluit helemaal aan op mijn onderzoekswerk binnen het Erasmus MC. En mijn werk in de medisch-ethische toetsingscommissie van het ziekenhuis, waarin we aanvragen voor klinische studies beoordelen. Alleen dat al was een goede reden om ja te zeggen. Daar kwam bij dat ethiek op dat moment nog niet vertegenwoordigd was in de board. Ik let op andere aspecten dan een jurist, bijvoorbeeld de maatschappelijke doelen van het beschikbaar stellen van data voor onderzoekers. Omgekeerd leer ik weer van juristen, bijvoorbeeld over het delen van data met landen die heel andere wetten hebben op het gebied van gegevensbescherming.” 

Diversiteit in onderzoekaanvragen 

De aanvragen voor het beschikbaar stellen van data die van onderzoekers komen, kunnen heel divers van aard zijn, merkt Bunnik. “Onderzoeksvoorstellen kunnen heel fundamenteel van aard zijn of juist gericht zijn op toegepast onderzoek om bijvoorbeeld een voorspelmodel te valideren voor implementatie in de zorg”, zegt ze. “Maar het kan bijvoorbeeld ook betrekking hebben op zeldzame kankers. Ook onderzoek naar kanker waarvoor nog geen behandeling bestaat. Of onderzoek dat gericht is op het in kaart brengen voor welke patiënten een bepaalde behandeling geen meerwaarde heeft, zodat ze er ook niet aan hoeven worden blootgesteld. Het openstellen van de Hartwig database maakt al dit soort onderzoek mogelijk. Het heeft daarom grote wetenschappelijke en maatschappelijke waarde.” 

De DAB let erop dat het doel van het onderzoek past bij de toestemming die de patiënt heeft gegeven bij het beschikbaar stellen van diens materiaal, stelt ze. “Daarbij kijk ik altijd naar de betekenis van het onderzoek voor de zorg en de samenleving. Ook zien we dataminimalisatie als belangrijk principe in de discussie over het beschikbaar stellen van data voor onderzoek. We willen onderzoekers alleen toegang geven tot data als dat echt nodig is. Zo beperkt mogelijk en voor een zo beperkt mogelijke tijd. Daarom moeten onderzoekers duidelijk maken en rechtvaardigen welke en hoeveel samples ze nodig hebben, en na twee jaar verlenging aanvragen en uitleggen waarom dat nodig is. Ook moeten onderzoekers laten zien dat ze met de gevraagde data de doelen van het onderzoek kunnen halen. In dat opzicht verlaten we ons als DAB op de wetenschappelijke raad. Die bepaalt of onderzoek kan leiden tot resultaten die voor de wetenschap relevant zijn. Wij kijken als DAB meer naar de mate waarin de data veilig zullen zijn bij de onderzoekers. Zo ja, dan keuren wij als DAB de aanvraag goed. Dat we in dat proces altijd kritische vragen stellen, wordt door Hartwig Medical Foundation bijzonder op prijs gesteld. We worden als DAB duidelijk serieus genomen.” 

Trend naar delen en hergebruik 

Vaak geven onderzoekers aan dat Hartwig Medical Foundation beschikt over een unieke dataset, zonder welke ze hun onderzoek niet zouden kunnen doen. “Maar het aantal samples in de database zou nog groter kunnen zijn als alle patiënten van wie data worden gesampled in de database mocht worden opgenomen”, zegt Bunnik. “Helaas is het niet zo dat genetische data standaard voor onderzoek gebruikt mogen worden. Daar willen we wel naartoe in Nederland en er is op Europees niveau ook wel beweging om daartoe te komen. Er is een hele trend naar delen en hergebruik voor onderzoek. Dat moet dan wel zorgvuldig gebeuren en met voldoende aandacht voor de privacy, daarin zit de spanning. Genetische gegevens zijn gevoelige persoonsgegevens. Het is dus niet vanzelfsprekend om die te delen, maar om beter te begrijpen hoe kanker ontstaat en kan worden behandeld, is het wel nodig. Dus wordt de data gecodeerd om die te beschermen.”  

Aan de bereidheid van patiënten om data en lichaamsmateriaal af te staan voor onderzoek ligt het niet, die is heel groot. “Bijna alle patiënten zijn ertoe bereid”, zegt Bunnik. “Wel geven ze vaak aan dat ze ook op de hoogte willen worden gehouden van wat ermee gebeurt. Daarin is denk ik nog terrein te winnen. Afgezien daarvan moeten we misschien meer sturen op wat wel en niet mag worden gedaan met data. Misbruik voorkomen dus. Maar dat ligt in de invloedssfeer van de samenleving, niet van de onderzoeker.” 

Meer informatie 

• Data Access Board 

• Interview Ele Visser, DAB 

• Interview Mariska Kool, DAB 

• Interview Warnyta Minnaard, DAB